Restauratie - Protestantsegemeente Raalte

Beschrijving van de restauratie en herinrichting van het interieur van de Plaskerk te Raalte (2002 – 2006)

Opgesteld door:
D. Saaltink, voorzitter commissie herinrichting Plaskerk.
Ds. W. Lammers, lid commissie herinrichting Plaskerk.

Het planproces
Voorjaar 2002 is de taakgroep eredienst, in verband met de op handen zijnde federatie, gestart met het beantwoorden van de vraag: “Hoe kan de Plaskerk beter geschikt gemaakt worden voor andere vormen van eredienst ?”. Gaandeweg groeide de interesse en het enthousiasme, waarbij niets onder stoelen of banken werd geschoven. Het tegendeel was het geval: de banken en stoelen werden zelf onderwerp van gesprek.
Dit heeft geresulteerd in een lijst met uiteenlopende voorstellen en suggesties, het begin van een programma van eisen.

Tegelijk met het nadenken over de herinrichting van het interieur is ook het restauratieproces van de binnenmuren opgepakt. De laatste jaren was goed te zien dat het stucwerk was aangetast (scheuren, loszittende delen). Ook de ramen verdienden daarbij aandacht.
Een afzonderlijke werkgroep is gestart met het uitwerken van de technische plannen om te komen tot restauratie van de muren en ramen.
In december 2002 is door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg een beschikking afgegeven voor het plaatselijk herstel van stucwerk en het aanbrengen van voorzetbeglazing. In de beschikking stond eveneens dat met de aanvang van de restauratiewerkzaamheden een aanvang moest worden gemaakt voor 1 januari 2006.

Al vrij snel werd duidelijk dat we bij het uitwerken van de voorstellen en suggesties voor de herinrichting externe hulp nodig hadden. De werkzaamheden werden te omvangrijk en te specialistisch om het allemaal zelf uit te werken. De echte voorbereidende werkzaamheden zijn dan ook begonnen in de eerste helft van 2003 en die bestonden uit het kennismaken met de heer Pim van Dijk en het uitwisselen van elkanders werkwijze en ideeën. Hij heeft ons als adviseur vanaf medio 2003 begeleid bij het voorbereiden van de plannen voor de herinrichting van het interieur van de Plaskerk.
Wat betreft de meer bouwkundige aspecten zijn we begeleid en geadviseerd door de heer H(erman) Bron van het bouwbureau van de Stichting Behoud Kerkelijke Gebouwen (SBKG) in Overijssel/Flevoland, die ook de voorbereiding en uitwerking (bestek en kostenraming) voor een groot deel voor haar rekening heeft genomen.

In een korte tijd is door een klankbordgroep, bestaande uit een afvaardiging uit alle geledingen binnen onze kerkelijke gemeente, het programma van eisen verder uitgewerkt tot een drietal planvoorstellen. Daarbij stond als het ware de volgende opgave centraal: De gemeenteleden meer betrekken bij de vieringen door ze niet als toeschouwer te zien, maar als deelnemer.

Eind 2003 zijn, op basis van het programma van eisen, enkele planvoorstellen gepresenteerd aan de kerkenraad en heeft men een keuze gemaakt, die vervolgens begin 2004 is voorgesteld aan de kerkelijke gemeente.

In september 2004 is met een delegatie van de werkgroep herinrichting een bezoek gebracht aan een tweetal kerken in Friesland (Leeuwarden en Grouw) om te horen en te zien op welke wijze beide interieurs zijn aangepast en de realisering ervan.

Vanaf begin 2005 zijn de werkgroepen herinrichting en restauratie samengevoegd tot één commissie: de commissie herinrichting Plaskerk.
Gezamenlijk is vanaf dat moment gewerkt aan de verbetering van het totale interieur onder begeleiding van de twee externe adviseurs.

In juli 2005 is van de gemeente Raalte een monumentenvergunning verkregen waar, op advies van de Rijksdienst voor Monumentenzorg, de volgende voorwaarden aan werden verbonden:

Het voorgestelde verlichtingsplan moet worden aangepast (er mocht geen verlichting worden aangebracht aan de oude triomfboog)
Voorkomen van beschadigingen van de herenbanken tijdens verplaatsing (de herenbanken zijn uiteindelijk volledig gerestaureerd)
Opslaan van de overgebleven naoorlogse zitbanken (4 van de 14 aanwezige banken zijn opgeslagen)
Opslaan van de avondmaalstafel (krijgt uiteindelijk weer een passende herbestemming binnen de Plaskerk.)

In augustus 2005 is de vergunning nog uitgebreid met de toestemming om voorzetramen te plaatsen.

Eind november 2005 heeft de Rijksdienst van Monumentenzorg een bezoek gebracht aan de Plaskerk in verband met het bepalen van de noodzaak van het herstel van het stucwerk, de restauratie van de glas in lood ramen + voorzetramen en de restauratie van de herenbanken.

Bij de Rijksdienst van Monumentenzorg is, als gevolg van de nodige tijd om allerlei zaken goed te regelen en af te stemmen en het verkrijgen van de vergunningen en financiële middelen (subsidies e.d.), uitstel gevraagd en gekregen om uiterlijk 1 april 2006 te mogen starten.

Eind 2005 zijn offertes opgevraagd bij enkele aannemers voor:

De restauratie met bijkomende werken van het stucwerk
Het herstel van de beschadigde glas in lood ramen
Alternatief: de volledige restauratie van de glas in lood ramen met nieuwe voorzetramen
Het vervaardigen en plaatsen van kapstokken met 300 haken en een houten omlijsting en een documentatiehoekkast.

Bouwbedrijf Vosman uit Raalte heeft opdracht gekregen om de werkzaamheden uit te voeren, waarbij de firma Krone (stucwerk) en de firma Rekveld (schilderwerk) als onderaannemers werkzaamheden hebben uitgevoerd.

Nadat op zondag 26 maart 2006 de laatste kerkdienst is gehouden, is direct begonnen met het ontruimen van de kerk.
Iets meer dan vijf maanden is gewerkt aan:

Het herstel van het stucwerk en het opnieuw schilderen van de muren
De volledige restauratie van de glas-in-lood-ramen op het koor
Restauratie van de drie herenbanken
Restauratie van de muurschilderingen op de middenboog
Uitbreiden van de verlichting en verbeteren van de bediening van het licht
Vervaardigen van geheel nieuw liturgisch meubilair
Aanpassen van de avondmaalstafel
Vervaardigen van 190 nieuwe stoelen
Aanpassen liedborden inclusief nieuwe belettering
Inrichten van de ontmoetingsruimte (kapstokken en informatiekast)
Vervaardigen nieuw predikantenbord

Op 4 september 2006 heeft de eindoplevering plaatsgevonden.

Op zondag 10 september 2006 is weer voor het eerst na de restauratie en herinrichting van het interieur de kerk weer feestelijk in gebruik genomen. ’s Middags is de kerk in kader van de open monumentendag voor een ieder opengesteld.

Resume:

Enkele in het oogspringende aanpassingen/ verbeteringen:

De opstelling van de vaste en herenbanken is gewijzigd;
De monumentale herenbanken zijn gerestaureerd;
Er zijn 190 nieuwe stoelen geplaatst in een kleur die aansluit bij de rest van het meubilair;
Er is nieuw en eigentijds liturgisch meubilair (tafel, lezenaar, doopvont en kaarsenstandaard) aangeschaft;
Onder de orgelgalerij is nu een ontmoetingsruimte met garderobe en informatiekast ingericht;
De verlichting is uitgebreid met accentverlichting en vanuit elke plek regelbaar.

Het eindresultaat

Meer ruimte voor ontmoeting;
Inspirerende ruimte voor verschillende vormen van vieringen;
Verbetering gebruik van het liturgisch meubilair;
Meer mogelijkheden voor liturgisch bloemschikken;
Cantorij tussen de gemeente;
Verbetering licht en geluid;
Circa 300 zitplaatsen.

Aantal zitplaatsen
Oorspronkelijk waren de plannen gebaseerd op zo’n 240 zitplaatsen. Het uiteindelijke plan is gebaseerd op zo’n 290 personen eventueel uitbreidbaar met zo’n 40 zitplaatsen onder (de ontmoetingsruimte) en op de orgelgalerij.
Vóór de herinrichting stonden 165 rieten knopstoelen, 14 vaste banken (voor 10-11 zitplaatsen per bank) en de drie herenbanken (circa 40 zitplaatsen) in de kerk. Gemiddeld zo’n 345 – 360 zitplaatsen bij elkaar, de orgelgalerij niet meegerekend.
Na de herinrichting staan 170 nieuwe stoelen, 10 vaste banken en de drie herenbanken in de kerk. Met elkaar zo’n 310 – 320 zitplaatsen. In het gedeelte van de ontmoetingsruimte kunnen zo mogelijk nog stoelen bijgeplaatst worden.
De orgelgalerij kan in verband met brandveiligheidseisen nog maar gedeeltelijk gebruikt worden voor extra zitplaatsen.

Verbetering veiligheid:
Gebouw is meer afgestemd op veiliger gebruik. Er is noodverlichting aangebracht boven de deuren en in de plafonds. De trap van de preekstoel is veiliger gemaakt evenals de trap van het voorportaal naar orgelgalerij die voorzien is van een extra leuning en anti slipstrips op de treden. In de toren is een vaste trap gemaakt om de zolders boven het schip en het koor veilig te kunnen bereiken.

Communicatie
Regelmatig is op diverse manieren (regionale krant, lokale omroep, kerkblad) publiciteit gegeven aan de werkzaamheden in de Plaskerk.
Ook is in deze periode “meegelift” met landelijke acties zoals eind 2005 toen de provincie Overijssel haar zorgen uitte rondom de nieuwe subsidieregeling en het tekort aan middelen om de cultuurhistorische belangrijke gebouwen in goede staat te houden.

Toelichting bij de verbeteringen/aanpassingen van het interieur per gedeelte van de kerk:

Het voorportaal:
De kosters deden hun uiterste best om het netjes te houden, maar het voorportaal oogde vaak rommelig. Dit vanwege een gordijn, ladders, prikbord, slecht stukwerk. Doel: rustige entree. We willen meteen aangeven dat dit gebouw een kerk is: een gebouw waar de gemeente elkaar ontmoet en waar de kerkdienst wordt gehouden. Daarom hier een plek voor de antependia uit “De Veste” (de vroegere gereformeerde kerk van Raalte): de liturgische kleur is dan zichtbaar. De op zijde, door Mieke van Housselt, geschilderde afbeeldingen geven de belangrijkste symbolen weer van de christelijke traditie.

Ook de voorgangers, die de afgelopen eeuwen de kerkelijke gemeente zijn voorgegaan in de erediensten in de Plaskerk (van 1603 tot heden) en in “De Veste” (van 1951 t0t 2003) zijn genoemd op de twee glazen panelen aan weerszijden van het antependium van dat moment van het kerkelijk jaar.

De entree /ontmoetingsruimte:
In de oude situatie was er vooral bij het verlaten van de kerk een boel gedrang. Sommige mensen hadden hun jas onder de toren hangen, anderen niet. Vanwege de drukte liepen de meeste mensen maar snel naar buiten. Met name bij slecht weer bleef je daar ook niet gemakkelijk staan om even na te praten over de viering of om iemand te begroeten. Voor velen is het elkaar ontmoeten en begroeten, een belangrijk onderdeel van de zondagmorgen, en terecht. We zijn een gemeente met elkaar – niet alleen maar losse individuen die een concert bezocht hebben.
Daarom: open ruimte! Alleen enkele elementen: een klein mededelingenbordje, b.v. voor pastorale berichten. Een tafeltje voor folders, maar niet te groot want dat is rommelig en een plek voor de liedboeken. En gelegenheid om de jas op te hangen . We hopen dat die nieuwe haken, waar mensen makkelijker bij kunnen, het voor meer mensen aantrekkelijk maken om hun jas uit te doen. Dat geeft een andere sfeer in de kerk.

Vanuit de entree/ ontmoetingsruimte heeft iedere kerkganger in de nieuwe situatie een goed overzicht over de ruimte. We willen het allemaal meer open maken. Dit geeft mensen het gevoel dat ze welkom zijn, dat ze makkelijk binnen kunnen en mogen lopen en een plekje kunnen vinden om mee te doen aan de viering.
In dit gedeelte van de kerk is in de nieuwe situatie ook ruimte om b.v. folders uit te delen aan kerkgangers, voor een bijzondere collecte e.d.

Het schip:
De monumentale herenbanken hebben een prominente plaats gekregen. Daardoor worden deze mooie oude elementen uit onze kerk beter zichtbaar dan voorheen, toen ze als het ware verstopt waren onder de orgelgalerij. Nu zorgen ze met hun gesloten zijkant voor een natuurlijke begrenzing tussen het schip en de entree/ ontmoetingsruimte en is de detaillering veel beter te zien.
Het looppad aan de zuidzijde (hoofdpad) is breder dan het looppad aan de noordzijde. Dit ook met het oog op rouw en trouw. Tien van de veertien vaste banken zijn behouden en vormen opnieuw een bankenblok: dat hoort in een traditionele protestantse kerk thuis.

De cantorij kan beneden beter de gemeentezang ondersteunen en maakt meer deel uit van de gemeente. Op dit moment wordt nog gezocht naar de meest optimale opstelling. Voorlopig hebben ze een plek naast de kansel in de nabijheid van het liturgisch midden.

Een goed, klein orgel beneden is van groot belang voor vieringen met cantorij, met vieringen met minder deelnemers en met rouw en trouw. Daar is op dit moment budgettair nog niet de ruimte voor, maar we hopen dat dit op niet al te lange termijn wel gerealiseerd zal worden.

Het liturgisch centrum.
Voorheen stond de voorganger eigenlijk vast: naast en soms achter de tafel of op de kansel. Dat is statisch en vergroot met name voor mensen achter in de kerk het gevoel dat ze toeschouwers zijn in plaats van deelnemers. Een belangrijke functie van het nieuwe meubilair is dat het dynamisch in de ruimte staat: zo kan er meer bewogen worden door de ruimte. Bovendien mogelijk een plek van eer te creëren voor rouw en trouw.

Het gekozen materiaal is modern en transparant. Past in lichtval van boven naar beneden bij de lichtval in het gebouw. Materiaal is geschilderd hout op staal en glas. Gekozen is voor kleuren die ook elders in het gebouw gebruikt zijn. Daardoor komt er meer eenheid tussen het kerkgebouw en het liturgisch meubilair. Zo vormen de kleuren van het orgel en het liturgisch meubilair ook een bepaalde eenheid, waardoor het orgel ook beter tot zijn recht komt. Praktisch voordeel van transparantie is het hol zijn van binnen en daardoor licht en te verplaatsen al naar gelang het soort van kerkelijke viering.

De vorm is klassiek liturgisch.
Doopvont is gestileerd naar een bron: verwijst naar de bron van levend water die Jezus is. Als er water in het doopvont zit, kun je dat ook zien. De paaskaars hoort heel nadrukkelijk bij het doopvont.
De tafel is nadrukkelijk vierkant. Je kunt er aan alle kanten omheen gaan staan: er is geen hoofdeinde aan de tafel – in Christus zijn we allemaal van waarde – er is gemeenschap van gelovigen, geen hiërarchie. Vierkant met daarin een cirkel op een zuil.
Het materiaal is modern, maar de vorm is die van een klassiek stenen altaar en verwijst naar oude gebruiken om met een steen te markeren waar mensen God zoeken. Associatie met de oude tempel en met het vroege christendom. Bij die steen zeggen wij onze gebeden, zoals door de eeuwen heen mensen God gezocht hebben in hun gebeden op een met een steen gemarkeerde plaats.
Lezenaar bijpassend. Weinig massief met een licht verhoging.
Bloementafeltjes voor het liturgisch bloemschikken of het plaatsen van de bloemen die wekelijks met een groet van onze gemeente gaan naar zieken.

Het koor:
Op het koor zijn de oude knopstoelen vervangen door nieuwe stoelen met de volgende eigenschappen:

Goede / Actieve zithouding;
Massief hout; opdat het niet snel splintert en lelijk wordt: duurzaam;
Licht; makkelijk te tillen voor de kosters;
Makkelijk te koppelen;
In vorm net zo strak als het bankenblok;
In kleur aansluiten bij bankenblok: visueel meer eenheid tussen koor en schip.

De verlichting:
De verlichting is “op afstand” te bedienen waardoor meer mogelijkheden ontstaan voor verschillende vieringen. Dimmen en verlichten kan nu naar behoefte. Bovendien is accent verlichting aangebracht op het liturgisch centrum en de triomfboog en het Kleuker orgel uit 1975.